Luật KH,CN&ĐMST: Kiến tạo hệ sinh thái tri thức, dẫn dắt đổi mới quốc gia

Với 7 chương, 73 điều, Luật KH,CN&ĐMST không chỉ đơn thuần là sự rút gọn hình thức từ Luật KH&CN 2013 (11 chương, 81 điều), mà là sự đổi mới căn bản về tư duy và phương thức điều hành – từ mô hình “quản lý nhà nước truyền thống” sang “kiến tạo phát triển”, trao quyền thực chất cho các chủ thể đổi mới sáng tạo; đồng thời khắc phục những nút thắt cố hữu trong hoạt động KH&CN, thiết lập nền tảng pháp lý hiện đại cho kỷ nguyên đổi mới sáng tạo.

Sáng 27/6/2025, Quốc hội đã chính thức thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (KH,CN&ĐMST), đánh dấu một bước ngoặt thể chế quan trọng trong tư duy quản lý và định hình hệ sinh thái phát triển KH,CN&ĐMST của quốc gia.

Đây là kết quả của quá trình tổng kết thực tiễn, tiếp thu hàng nghìn ý kiến và kế thừa có chọn lọc các thành quả của Luật KH&CN năm 2013. Nếu Luật năm 2013 là nền tảng cho giai đoạn tích lũy thì Luật KH,CN&ĐMST 2025 chính là bàn đạp cho giai đoạn bứt phá, nơi mà tri thức và đổi mới sáng tạo trở thành “nguồn tài nguyên chiến lược” của quốc gia.

Luật KH,CN&ĐMST được xây dựng bám sát quan điểm chỉ đạo tại Nghị quyết số 57-NQ/TW, đồng thời tiếp thu các chính sách lớn từ Nghị quyết 66, 68 của Bộ Chính trị và Nghị quyết 193/2025/QH15 của Quốc hội.

Luật đã thiết kế lại toàn bộ cấu trúc nội dung theo hướng tích hợp các yếu tố then chốt của phát triển quốc gia trong kỷ nguyên số: phát triển doanh nghiệp KH&CN, chuyển đổi số, thúc đẩy hợp tác quốc tế, nâng cao đạo đức nghiên cứu, thương mại hóa kết quả nghiên cứu và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ.

Đổi mới sáng tạo được luật hóa toàn diện

Một trong những điểm đột phá lớn nhất là, lần đầu tiên ĐMST được luật hóa toàn diện như một cấu phần độc lập, được đặt ngang hàng với KH&CN, thể hiện sự thay đổi căn bản trong tư duy phát triển. Đây là bước đột phá thể hiện sự chuyển dịch mạnh mẽ từ tư duy quản lý sang tư duy kiến tạo, từ hỗ trợ sang dẫn dắt – trao quyền cho các chủ thể sáng tạo, đặc biệt là doanh nghiệp.

Nhấn mạnh ĐMST cũng chính là nhấn mạnh vai trò thúc đẩy ứng dụng của KHCN trong thực tiễn, góp phần gia tăng giá trị và hiệu quả kinh tế – xã hội. Nếu KH,CN&ĐMST được kỳ vọng đóng góp 4% vào tăng trưởng GDP thì phần đóng góp từ ĐMST chiếm tới 3%, trong khi KHCN chiếm 1%, qua đó phản ánh rõ vai trò lan tỏa, thực tiễn và toàn dân của ĐMST trong nền kinh tế hiện đại.

Bên cạnh đó, Luật cũng thiết lập hành lang pháp lý chính thức cho hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST, đây là một bước tiến thể chế hóa tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW và các chính sách quốc gia về khởi nghiệp sáng tạo. Các khái niệm như doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST, tổ chức thúc đẩy khởi nghiệp, quỹ đầu tư mạo hiểm, sàn giao dịch công nghệ… lần đầu tiên được định danh rõ trong Luật. Điều này cho phép các chủ thể trong hệ sinh thái khởi nghiệp hoạt động minh bạch, có cơ chế bảo vệ quyền lợi, tiếp cận ưu đãi và nguồn lực nhà nước một cách hợp pháp, đồng thời tạo điều kiện cho các mô hình “đại học khởi nghiệp”, “viện nghiên cứu ứng dụng” phát triển mạnh mẽ…

Luật cũng mở rộng quyền cho tổ chức ngoài công lập được tiếp cận bình đẳng với chính sách, nguồn lực nhà nước; cho phép cá nhân góp vốn thành lập tổ chức KH&CN. Mối liên kết công – tư – viện – trường được thúc đẩy mạnh mẽ, khắc phục những rào cản mang tính hành chính trong Luật 2013.

Doanh nghiệp giữ vai trò trung tâm, hệ thống tổ chức KHCN được tái cấu trúc

Luật xác lập doanh nghiệp là trung tâm của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia. Doanh nghiệp không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà là chủ thể sáng tạo, sở hữu và thương mại hóa kết quả nghiên cứu. Doanh nghiệp được giao quyền sở hữu kết quả nghiên cứu mà không cần định giá trước, được miễn thuế thu nhập từ hoạt động ĐMST, được ưu đãi mạnh về đất đai, tín dụng, nhân lực và tài chính khi đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D).

Đặc biệt, Luật cho phép doanh nghiệp tham gia sandbox – cơ chế thử nghiệm công nghệ mới có kiểm soát. Sandbox trong Luật KH,CN&ĐMST không chỉ áp dụng cho lĩnh vực tài chính như trước, mà được mở rộng cho các công nghệ mới nổi như AI, Fintech, GovTech, EdTech, công nghệ sinh học, dữ liệu lớn… Luật yêu cầu Chính phủ ban hành một bộ nguyên tắc chung về sandbox, bảo đảm nhất quán, tránh manh mún, phân mảnh thể chế như hiện nay.

Luật cũng tái định hình hệ thống tổ chức KH&CN theo hướng tinh gọn, minh bạch. Việc đăng ký hoạt động KH&CN chỉ còn áp dụng với tổ chức nghiên cứu và phát triển. Các tổ chức công lập sẽ được đánh giá gắn với hiệu quả đầu ra, có cơ chế cấp vốn hoặc xử lý giải thể rõ ràng, tạo sức ép đổi mới và tăng tính trách nhiệm.

Cải cách thể chế tài chính: Giao quyền – Đồng hành – Hậu kiểm

Về cơ chế tài chính, Luật KH,CN&ĐMST năm 2025 đã có bước cải cách triệt để. Thay vì duy trì phương thức tài trợ truyền thống mang tính hành chính, Luật chuyển sang cơ chế tài trợ theo kết quả và mục tiêu. Các quy định mới như miễn đấu thầu cho phần kinh phí khoán chi, giao quyền sở hữu kết quả nghiên cứu cho tổ chức chủ trì, cho phép sử dụng quỹ phát triển KH&CN một cách linh hoạt, là những thay đổi mang tính đột phá.

Luật cũng đặt trọng tâm vào thúc đẩy xã hội hóa, huy động nguồn lực từ khu vực tư nhân. Cơ chế đồng tài trợ, tài trợ đối ứng, tài trợ theo hình thức hợp đồng đặt hàng giữa Nhà nước và doanh nghiệp được luật hóa, tạo điều kiện để nghiên cứu khoa học không còn là gánh nặng ngân sách, mà trở thành cơ hội đầu tư chiến lược.

Đồng thời, Luật giảm mạnh thủ tục hành chính, tăng tỷ lệ hậu kiểm, thay vì tiền kiểm dày đặc như trước. Đây là thay đổi thể hiện rõ sự chuyển biến tư duy quản lý từ “kiểm soát quá trình” sang “kiểm soát kết quả”, từ kiểm soát sang kiến tạo, từ “xin – cho” sang “giao quyền – đánh giá”, phù hợp với thông lệ quốc tế, thúc đẩy sáng tạo và giảm rào cản pháp lý cho hoạt động khoa học.

Bảo vệ liêm chính khoa học, chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu

Luật KH,CN&ĐMST 2025 dành hẳn một điều khoản riêng để quy định về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp, xem đây là trụ cột đạo lý và pháp lý của hệ sinh thái nghiên cứu. Các hành vi như ngụy tạo, xuyên tạc dữ liệu, đạo văn, che giấu xung đột lợi ích, làm sai lệch bản chất nghiên cứu… được xác định là vi phạm nghiêm trọng. Lần đầu tiên, cơ quan quản lý có trách nhiệm hướng dẫn thực thi, xử lý và cập nhật các hành vi vi phạm trên nền tảng số quốc gia về KH,CN&ĐMST. Đây không chỉ là bước tiến về đạo đức học thuật, mà còn là bước đệm xây dựng niềm tin xã hội đối với kết quả nghiên cứu.

Một trong những nội dung mới đáng chú ý của Luật là quy định rõ ràng về chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và ĐMST. Theo đó, tổ chức, cá nhân thực hiện nhiệm vụ nếu đã tuân thủ đầy đủ quy trình, quy định và không có hành vi gian lận, vi phạm pháp luật hay sử dụng sai mục tiêu, phạm vi kinh phí thì được miễn trách nhiệm hành chính, dân sự khi gây ra thiệt hại cho Nhà nước. Đồng thời, họ cũng không phải hoàn trả kinh phí nếu kết quả không đạt được mục tiêu đề ra, với điều kiện đã tuân thủ đúng quy định quản lý nhiệm vụ, nội dung nghiên cứu, biện pháp phòng ngừa rủi ro. Tương tự, người phê duyệt và quản lý nhiệm vụ sử dụng ngân sách nhà nước cũng được loại trừ trách nhiệm nếu không vi phạm pháp luật và đã làm đúng quy trình.

Đặc biệt, Luật quy định loại trừ trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự với những rủi ro xảy ra trong quá trình nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ. Chính phủ sẽ quy định chi tiết điều này, bao gồm tiêu chí xác định rủi ro được chấp nhận và quy trình đánh giá việc tuân thủ quy trình, quy định pháp luật.

Điều này giúp các nhà khoa học được “dám nghĩ – dám làm – dám chịu”, thúc đẩy những bước đột phá thật sự thay vì né tránh các lĩnh vực rủi ro cao nhưng giá trị lớn. Đồng thời, Luật yêu cầu xây dựng cơ chế quản trị rủi ro bài bản để kiểm soát hậu quả.

Thử nghiệm có kiểm soát: Luật hóa cơ chế sandbox cho công nghệ mới nổi

Luật 2025 dành cả một mục riêng quy định về thử nghiệm có kiểm soát, lần đầu tiên thiết lập cơ chế pháp lý cho mô hình “sandbox” vốn đã phổ biến tại nhiều quốc gia. Theo đó, tổ chức, doanh nghiệp có thể đề xuất thử nghiệm các công nghệ, quy trình, mô hình kinh doanh mới (AI, blockchain, fintech…) chưa được pháp luật hiện hành điều chỉnh.

Thử nghiệm phải diễn ra trong phạm vi giới hạn về thời gian, không gian, đối tượng và phải đáp ứng các nguyên tắc minh bạch, công bằng, bảo vệ người tiêu dùng và an toàn xã hội.

Đặc biệt, Luật quy định cơ chế loại trừ trách nhiệm pháp lý đối với các bên tham gia thử nghiệm nếu đã tuân thủ đầy đủ quy trình, không vi phạm pháp luật và không che giấu rủi ro. Điều này tạo ra một “vùng an toàn pháp lý” để các ý tưởng đột phá được thử sức trong môi trường thật nhưng được kiểm soát.

Đây là bước tiến chưa từng có trong Luật 2013 – vốn không có bất kỳ quy định nào về thử nghiệm công nghệ hay chính sách đổi mới.

Trao quyền sở hữu kết quả nghiên cứu: Từ “xin – cho” sang “tự quyết – đồng hành”

Một nút thắt lớn trong thực tiễn 10 năm qua là sự chậm trễ trong thương mại hóa kết quả nghiên cứu do vướng mắc về quyền sở hữu, định giá, phân chia lợi ích… mà Luật 2013 chưa thể giải quyết triệt để.

Luật 2025 trao quyền tự động sở hữu kết quả nghiên cứu và tài sản hình thành từ nhiệm vụ sử dụng ngân sách nhà nước cho tổ chức chủ trì, không cần thủ tục phê duyệt, không phải hoàn trả ngân sách hay ghi tăng vốn Nhà nước. Đồng thời, tổ chức chủ trì được toàn quyền thương mại hóa, lựa chọn hình thức khai thác như: bán, cho thuê, góp vốn, liên doanh…

Đặc biệt, Luật quy định: Tác giả được hưởng tối thiểu 30% lợi nhuận thu được từ thương mại hóa. Lần đầu tiên quy định mức thưởng bắt buộc, thay vì “khuyến khích” như trong Luật 2013, điều này tạo động lực thiết thực để nhà khoa học gắn bó với sản phẩm và thị trường, thay vì chỉ dừng lại ở công bố học thuật.

Trong bối cảnh toàn cầu chuyển nhanh sang kinh tế số, kinh tế xanh và kinh tế sáng tạo, việc ban hành Luật KH,CN&ĐMST là một bước đi chiến lược của Việt Nam. Luật không chỉ kế thừa thành quả của Luật KH&CN 2013 mà còn mở đường cho một giai đoạn phát triển mới – nơi mà tri thức, công nghệ và sáng tạo trở thành nguồn lực quyết định của quốc gia. Đạo luật này chính là “bệ phóng thể chế” để Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới, bền vững và đột phá hơn.

Với khung pháp lý mới này, doanh nghiệp sẽ có thêm động lực đổi mới, viện – trường có thêm quyền tự chủ, nhà khoa học có thêm không gian sáng tạo, còn Chính phủ có thêm công cụ để điều tiết hiệu quả nền kinh tế tri thức. Luật KH,CN&ĐMST vì thế là luật của tương lai – luật của sự sáng tạo.

Trung tâm Truyền thông KH&CN